پیشگفتار

رشد پرشتاب صنعت و درهم‌تنیدگی آن با تار و پود زندگی فیزیکی، اجتماعی و زیست محیطی انسان، موجب آن شده است که به پتانسیل اثرات ناخواسته‌ی صنایع گوناگون در زوایای زیست محیطی و اجتماعی نگریسته شود و از این رو، امروزه ارزیابی اثر بر جامعه (Social Impact Assessment) و ارزیابی اثر بر محیط زیست (Environmental Impact Assessment) به صورت پیوست‌هایی به پروژه‌ها، طرح‌ها، سیاست‌ها و یا برنامه‌های در دست اجرا الحاق می‌شوند.

از دهه‌ی 1990 میلادی ارزیابی اثر بر سلامت (HIA) به پروژه‌های صنعتی پیوست گردیده و در دهه‌ی اول هزاره‌ی جدید نیز شاهد رشد پرشتاب HIA در بسیاری از نقاط دنیا، به ویژه اروپا، استرالیا، نیوزیلند، کانادا و آمریکا بوده‌ایم و ارزیابی اثر بر سلامت در رأس برنامه‌های راهبردی کنگره‌ی آمریکا، از سال 2008 میلادی قرار گرفته است و از همه پراهمیت‌تر آن است که سازمان جهانی بهداشت (WHO) نیز در توسعه‌ی اندیشه‌ی HIA ، نقش حمایتی ویژه‌ای را بر عهده گرفته است.
هر چند که روش‌ها و شیوه‌های متنوعی برای HIA در فضاها و شرایط گوناگون به کار برده می‌شود ولی در یک فراگرد، همه‌ی روش‌ها و شیوه‌های HIA دارای عناصر مشترکی هستند که شامل موارد زیر می‌باشند:
• تمرکز بر روی تصمیم‌گیری در زمینه‌ی سیاست جامعه و پیامدهای سلامت که در سطح جمعیت پدید می‌آیند.
• به کارگیری فرآیند چند رشته‌ای
• در نظر گرفتن محدوده‌ای از شواهد کمّی و کیفی
• چهارچوب ساختارمند جهت تحلیل و بنیان بر اساس یک مدل گسترده از سلامت
با این عناصر، به نظر می‌رسد که شرایط گوناگون، انواع گوناگونی از HIA را با استانداردهای ویژه‌ی خود طلب می‌کنند؛ امّا با این وجود در بسیاری از کشورها یک نوع یکسان سازی و کریستاله شدن در فعالیت‌های HIA را شاهد هستیم. به این صورت که آرام آرام HIA خود به صورت یک ابزار یکسان (همانند آن چه در مورد ارزیابی اثر بر محیط زیست (EIA) شاهد بودیم) در پروژه‌ها نشان می‌دهد. امّا با توجه به پیشینه و آشنایی با EIA در کشورمان، به ویژه در سطح پروژه‌های بزرگ، نمی‌بایست‌ که این همسانی HIA با EIA از دیدگاه ابزاری، موجب شود که این تصور در ما به وجود آید که HIA نیز یک بخش و یا یک سویه از EIA است.
از آنجا که بخشی از کانون توجه EIA سلامت جامعه است، تا حدی ادغام HIA به اندرون EIA امکان‌پذیر است. امّا با این وجود باید تمایز این دو را از دیدگاه ماهیت، فرآیند و روش شناسی مدّ نظر قرار دهیم.
در فصل نخست، به پایه‌های تئوریک رهیافت HIA اشاره خواهد شد و در فصل دوم نیز به روش شناسی پراگماتیک فرآیند HIA می‌پردازیم. هر چند که سو و نگاه شیوه ‌مند فرآیند HIA در این فصل به صنعت نفت و گاز بوده است ولی ماهیت چهارچوب آن به گونه‌ای طراحی شده است که می‌تواند برای کاربران صنایع دیگر و طراحان سیستم‌های مدیریتی نیز به کار آید. در این فصل شیوه‌ی آکادمیک انجام فرآیند HIA در قالب گام‌های جداگانه‌ای ارائه شده است.
در فصل پیوست نیز با بررسی متون پزشکی بین‌المللی (چه در قالب گزارش و چه در چهارچوب بررسی نظام وار) به اثرات ناخوشایند و بیماری‌زایی فرآورده‌ها و فعالیت‌های موجود در صنعت نفت و گاز، به ویژه پتروشیمی پرداخته شده است. بی‌شک دستاوردهای پژوهش‌های موجود در این زمینه می‌تواند، اهمیت فزاینده‌ی چرایی انجام فرآیند HIA را در صنعت نفت و گاز بازگو نماید.
نکته‌ی قابل اشاره آن است که نقطه‌ی هدف HIA پرداختن به جامعه‌ی پیرامونی بوده و به جامعه‌ی محلی و بومی که در بیرون فنس در مجاورت و یا نزدیکی پروژه‌ها زیست می‌کنند، نگاه ویژه‌ای دارد.
از این رو، مفاهیم، متدلوژی، شناساگرها، شناسه‌ها و مقیاس‌های HIA بسیار فراتر از آن چیزی است که در بررسی سلامت کارکنان در طبّ صنعتی و طبّ شغلی سراغ داریم.
امروزه به مدیرت سلامت راهبردی (SHM) به صورت یک فرآیند نظام وار و طراحی مشارکتی در طول تمام چرخه‌ی عمر پروژه نگریسته می‌شود که هدف آن نگهداری سلامت نیروی کار و ارتقاء سلامت جامعه‌ی میزبان است و از این رو انجام فرآیند HIA جهت توسعه‌ی برنامه‌ی SHM حیاتی است.
در عصر اقتصاد دانایی محور، صنعت نفت و گاز بر این باور دست یافته است که موفقیت در عرصه‌ی فناوری و اقتصاد نه تنها در پیوند با سلامتِ نیروی کار بلکه سلامتِ جامعه‌ی میزبان (جامعه‌ی پیرامونی) می‌باشد؛ زیرا پرداختن به سلامت، سودمندی‌های اجتماعی و اقتصادی را برآورده کرده و رشد اقتصادی آینده را نیز تضمین می‌نماید.
بی‌شک نوشتار کنونی که در پی آن است یک راهنمای نظام مند جهت انجام فرآیند HIA را در گستره‌ی صنعت نفت و گاز عرضه نماید، پر از نقص و عیب است. بنابراین، امید آن می‌رود که اندیشه‌گران و اندیشمندان عرصه‌ی علم و صنعت، نویسنده‌ی حقیر را از این لغزش‌ها آگاه نمایند. در هر صورت گام‌های این اندیشمندان می‌تواند راه را برای انجام آکادمیک فرآیند HIA ، در قالبی عالمانه، گشایش نمایند. بدین سان می‌توانیم، پیوست نمودن ارزیابی بر سلامت را در پروژه‌های آینده‌ی صنعت نفت و گاز نظاره‌گر باشیم.
نویسنده بر خود واجب می‌داند که از تلاش‌های وصف ناپذیر حجت الاسلام و المسلمین محمد نصیری که در عرصه‌ی پیوست نگاری فرهنگی، سنگ اول را بنا گذاشته‌اند و مشوق انجام مطالعات تئوریک پیوست نگاری در گستره‌های گوناگون بوده‌اند قدردانی نماید؛ همچنین از علاقمندی و حمایت‌های جناب آقای مهندس علی احمد زاده، مدیر محترم پژوهش و فناوری سازمان منطقه‌ی ویژه‌ی اقتصادی انرژی پارس در زمینه‌ی ارزیابی اثر بر سلامت در صنعت نفت و گاز ایران سپاسگزاری می‌نماید.
در این نوشتار از راهنمایی‌های ارزنده‌ی استاد عزیزم جناب آقای دکتر حبیب امامی نیز بسیار سود جسته‌ام؛ از این رو، نهایت سپاسگزاری قلبی خود را از آن اندیشمند گرامی بیان می‌دارم.
در پایان از کوشش‌های خستگی ناپذیر همکاران عزیزم در مرکز تحقیقات طبّ گرمسیری و عفونی خلیج فارس، جناب آقای دارا جوکار در ویراستاری، طراحی و بازآفرینی تصاویر و جداول و از سرکار خانم فاطمه مرزوقی در حروفچینی و تنظیم متن قدردانی نموده و توفیق روز افزون آنان را از خداوند یکتا خواهانم.
امید است در آینده، شاهد انجام ارزیابی اثر بر سلامت در تمام طول چرخه‌ی حیات عملیات صنعت نفت و گاز کشور عزیزمان، از اکتشاف، تولید، پالایش تا بازاریابی باشیم.

دکتر ایرج نبی‌پور
متخصص داخلی، فوق تخصص غدد درون ریز و متابولیسم

• < قبلی
• بعدی >